Manastiri – svedoci srpske istorije i pravoslavne tradicije
U toku bogate i turbulentne srpske istorije, podignut je veliki broj manastira kako na teritoriji naše zemlje, tako i van njenih granica. Posebno se izdvajaju manastiri iz doline reke Ibar (Dolina Srpskih kraljeva), iz Ovčarsko- Kablarske klisure (Srpska Sveta Gora) i sa Fruške Gore (Vojvodina).
Reč „Manastir“ potiče od grčke reči „Monastirion“ i ima značenje „samoutvrđenje“ odnosno „samostan“. Predstavljaju stecište za one koji svoj zivot zavetuju Bogu i nastavljaju zivot isposnički i u osami.
Manastiri su najčešće podeljeni na tzv. ženske i muške. Pored crkava, tu se nalaze i sporedne zgrade koje su u službi monaha, kao i obradivo zemljiste, za proizvodnju hrane ze potrebe manastira.
Od posebnog su istorijskog značaja srednjovekovni manastiri izgrađeni pod ktitorstvom dinastije Nemanjića (1168-1371), najznačajnije srpske srednjovekovne dinastije, čiji je osnivač Veliki Župan Stefan Nemanja (1168-1196).
Danas postoji ukupno 212 manastira na teritoriji Srbije. Nedaleko od Guče se nalazi klisura sa bogatom florom i faunom, u kojoj je smešten veliki broj manastira, te se zbog toga taj predeo naziva Srpska Sveta Gora. Ovo su najpoznatiji:
NIKOLJE – Ovčarsko–Kablarski biser
Nikolje predstavlja arhitektonski skromnu crkvu, ali zato i najstariju u celoj klisuri. Podignuta je s kraja XIV veka i jedina je crkva iz „Srpske Svete Gore“ koja je u potpunosti sačuvala svoj arhitektonski oblik iz srednjovekovnog doba. Tu se nalaze mnogi spisi od velike istorijske važnosti, kao što su Nikoljsko i Karansko Jevanđelje. Postoje zapisi da je u Srednjem veku ovde živelo preko 300 monaha. Takođe, u ovom manastiru se sklanjala vojska u vreme Drugog Srpskog Ustanka zajedno sa knezom Milošem Obrenovićem, koji je kasnije iz zahvalnosti podario manastiru vodenicu, imanje i zgradu „Milošev konak“.
SVETE TROJICE – Najlepšpi Ovčarsko–Kablarski manastir
Podignut je u XVI veku u selu Dučalovići, na teritoriji Dragačeva. Crkva je jednostavna jednobrodna građevina, koja predstavlja jednu od najlepših crkava izgrađenih u to doba. Okružena je bogatom prirodom na zapadnoj strani Ovčara. U njoj je nalaze dve poznate ikone Ikona Spasitelja i Bogorodičini ikona. Tu se nalazi i zlatni Krst koji je izvezen srmom.
USPENJE – Manastir okružen rekom
Na prelepoj lokaciiji, usred klisure, na vrhu brda, okruženog Zapadnom Moravom nalazi se ovaj pravoslavni biser. Crkva je dugo godina bila napuštena i oštećena, da bi ju je pred Drugi Svetski rat obnovio episkop Žički Nikolaj Velimirović. Nedoleko od crkve obnovljen je i manastir Ilinje, koji se nalazi u šumovitom delu klisure.
BLAGOVEŠTENJE – Manastir u kom se zamonašio Patrijarh srpski Gospodin Pavle.
Prvobitna crkva je podignuta u XIII veku, da bi je obnovio kir Nikifor sa svojim bratstvom početkom XVII veka. Nalazi se iznad Ovčar Banje. Crkva manastira je poznaat po svom ikonostasu koji se smatra jednim od najlepših, kao i po četvorojevanđelju. U njoj se nalazi veliki broj fresaka, koje su dobro očuvane.
Drugi manastiri, od posebnog značaja:
HILANDAR – Jedini srpski srednjovekovni grad koji još uvek „živi“.
Izgrađen je 1198. godine, na poluostrvu Atos u Grčkoj. Podigao ga je grčki monah, da bi ga potom obnovili Župan Stefan Nemanja i njegov sin Sv. Sava (prvi srpski Arhiepiskop, 1175-1236). Predstavlja jedno od najvećih centara srpske duhovnosti, kao i primer vizantijske arhitekture. Pod zaštitom je UNESCO-a. Ulazak u manastir je dozvoljen samo muškarcima. Međutim, postoji legenda o tome kako je jedina ženska osoba koja je ikada ušla u Manastir, Carica Jelena, žena Cara Dušana Silnog (prvi srpski car, 1346-1355), ali nedotakavši tle, jer se nalazila u nosiljci. Oko manastira se nalazi veliko utvrđenje, koje je služilo kao odbrana od gusara. Nažalost, usled požara 2004. godine, Hilandar je pretrpeo veliko oštećenje i njegova obnova i dan danas traje.
ĐURĐEVI STUPOVI – Prva zadužbina Dinastije Nemanjića.
Izrađen je 1171. godine u blizini današnjeg Novog Pazara (Zapadna Srbija). Crkva ima prostu osnovu, sa dve kule koje se simetrično uzdižu. Legenda kaže da je manastir podignut kao zavet Stefana Nemanje. Naime, nedaleko od manastira se nalazi pećina u kojoj je bio zatočen Stefan Nemanja od strane svoje braće, koji su na taj način želeli da dođu do vlasti. Svakodnevno se molio Sv. Đorđu uz zavet da ako bude spašen da će mu iz zahvalnosti podići svetinju. Ubrzo su ga oslobodile njegove pristalice, postao Veliki Župan, a svoj zavet nije zaboravio. Ovaj hram je dugo godina bio u ruševinama. Nedavno je započeta obnova koja traje i dan danas. Takođe je pod zaštitom UNESCO-a.
STUDENICA- Blago na sred „lovišta zverova“.
Podignuta je krajem 12.veka u blizini Kraljeva u romaničkom i vizantijskom stilu (Raška škola). Izgradnju je započeo Stefan Nemanja, a nastavio njegov sin Stefan prvovenčani (prvi kralj srpske srednjovekovne držaave, 1196-1228). Manastirski kompleks čini Bogorodičina crkva, Crkva Sv. Joakima i Ane, Cv. Nikole i kraljeva crkva. Studenica predstavlja jedan od najvećih i najznačajnih manastira. U srednjem veku je bila kako duhovno tako i svetovno središte srpskog naroda. Danas tu počivaju mošti Stefana Nemanja. Ovaj manastir je odoleo brojnim napadima turske vojske, kao i požaru i zemljotresima.
SOPOĆANI – Carska lavra na izvoru.
Sopoćani su podignuti u XIII veku, od strane kralja Stefana Uroša I (1243 – 1276) u blizini izvora reke Raške, a nedaleko od starog grada Rasa (prve srpske prestonice) i posvećen je Sv. Trojici. U arhitekturi ovog zdanja se vidi veliki uticaj vizantijskog stila, te se kaze da tu dolaze u kontakt zapadni i vizantijski svet. Posebno su značajne freske koje su oslikane na zidovima crkve. Nažalost manastir je više pute bio razoren u vreme turskih osvajanja. Pod zaštitom je UNESCO-a.
ŽIČA – Srpska svetinja na pola puta između Rima i Carigrada.
Podigao ga je kralj Stefan Prvovenčani nedaleko od grada Kraljeva. Posvećen je Hristovom Vaznesenju. Po proglašenju crkvene samostalnosti Žiča postaje centar autokefalne srpske arhiepiskopije. Nakon osvajanja Srbije od strane Osmanlija, 1459, Manastir Žiča biva razoren, a njegovi monasi prognani, koji tom prilikom beže ka severu. Po dolasku na teritoriju današnje Vojvodine osnivaju manastir Šišatovac, i to na Fruškoj Gori.
PEĆKA PATRIJARŠIJA – Prva srpska patrijaršija.
Godine 1346. car Dušan je uzdigao Arhiepiskopiju na nivo Patrijaršije, sa sedištem u Peći (Kosovo). Ubrzo po osvajanju Srbije od strane Turaka – Osmanlija, srpska crkva je došla pod vlast Ohridske Arhiepiskopije. Tek posle jednog veka Makarije i Mehmed-Paša Sokolović (turski Veliki Vezir) su obnovili samostalnu Pećku Patrijaršiju. U njenoj nadležnosti su se nalazili i pojedini manastiri u Bugarskoj, čak su brojni patrijarsi bili bugarskog porekla. U njoj se nalaze 4 crkve posvećene Sv. Nikoli, Sv. Dimitriju, Sv. Apostolima i Bogorodici Odigtriji. Pećku Patrijaršiju danas čuvaju pripadnici jedinica KFOR-a.
Manastiri su tokom istorije predstavljali glavne duhovne i administrativne centre. Takođe, u njima su se nalazila učilišta, koja su predstavljala prve obrazovne centre u Srbiji. Koristili su se kao mesta za održavanje skupština, zborova i sabora. U manastirima su sahranjivani srpski vladari i drugi velikodostojnici. A mi treba da smo ponosni na duhovni biser, „Srpsku Svetu Goru“, koja se nalazi nedaleko od Guče.
Treba da ih sačuvati i obnavljati, jer oni ne predstavljaju samo čuvare srpsko-pravoslavnog identiteta već i deo evropske i svetske kulturne i verske baštine.